Kiedy świadek może odmówić zeznań
W niniejszym artykule omawiam przypadki, kiedy świadek może odmówić zeznań. Zaznaczyć już na wstępie należy, że akurat w tym artykule ograniczam się do przepisów dotyczących postępowania cywilnego, znajdujących się w Kodeksie postępowania cywilnego (w skrócie „k.p.c.”). W przypadku składania zeznań przed sądem karnym (np. w sprawie o określone przestępstwo), odpowiedzi na pytanie kiedy świadek może odmówić zeznań poszukać należy w Kodeksie postępowania karnego.
Wezwanie na przesłuchanie
Istnieją dwa najczęstsze sposoby, z których dana osoba dowiaduje się o tym, że w sprawie cywilnej została wezwana przez jedną ze stron (lub obie strony) na świadka. Często to same strony informują świadków o tym jeszcze przed oficjalnym pismem z sądu, że zostały wskazane w pozwie (we wniosku), w odpowiedzi na pozew (wniosek) lub w dalszych pismach procesowych jako świadek, który ma potwierdzić lub zaprzeczyć określonym wydarzeniom (okolicznościom).
Czasami zdarza się jednak tak, że o fakcie wezwania do sądu dana osoba dowiaduje się dopiero bezpośrednio od samego sądu. Dzieje się tak w momencie, gdy świadek otrzymuje za pośrednictwem poczty tradycyjnej tzw. wezwanie do osobistego stawiennictwa. W takim dokumencie jest napisane:
- w jakiej sprawie świadek jest wezwany,
- w jakim sądzie ma się stawić i w której dokładnie sali rozpraw,
- na jaką datę i na którą godzinę zostało zaplanowane przesłuchanie świadka.
Kiedy świadek może odmówić zeznań - ogólnie
Polski kodeks postępowania cywilnego przewiduje dwa rodzaje sytuacji, kiedy świadek może odmówić zeznań:
- odmowa złożenia zeznań w całości – polega to więc na całkowitym uchyleniu się od obowiązku zeznawania w danej sprawie
- odmowa odpowiedzi na poszczególne pytania (sądu lub stron).
Co istotne, prawo do odmowy złożenia zeznań w całości lub jedynie prawo odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania, nie zwalnia wezwania świadka od obowiązku osobistego stawienia się na rozprawę w wyznaczonym przez sąd dniu i godzinie.
Kiedy świadek może odmówić zeznań – rodzina
Zgodnie z treścią artykułu 261 §1 Kodeksu postępowania cywilnego, zasada jest taka, że nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka.
Przepis ten przewiduje jednak określone wyjątki, kiedy świadek może odmówić zeznań.
Prawo odmowy składania zeznań w całości przysługuje:
- małżonkom stron danego postępowania – czyli małżonkowi powoda (wnioskodawcy) lub pozwanego (uczestnika postępowania). Należy pamiętać, że prawo to przysługuje również po ustaniu małżeństwa (czyli np. po rozwodzie).
- wstępnym stron – a zatem rodzicom, dziadkom, pradziadkom itd. każdej ze stron, czyli powoda (wnioskodawcy) lub pozwanego (uczestnika postępowania),
- zstępnym stron – a zatem dzieciom, wnukom, prawnukom każdej ze stron, czyli powoda (wnioskodawcy) lub pozwanego (uczestnika postępowania),
- rodzeństwu stron – dotyczy również rodzeństwa przyrodniego (pochodzącego tylko od jednego wspólnego rodzica). Przepis ten nie dotyczy kuzynostwa,
- powinowatych stron w tej samej linii lub stopniu, jak ich wstępni, zstępni i rodzeństwo.
- osobom pozostającym ze stronami w stosunku przysposobienia (w przypadku tzw. „adopcja”). Należy pamiętać, że prawo to przysługuje również po rozwiązaniu przysposobienia.
Co do powinowactwa, trzeba powiedzieć, że jest to stosunek prawny wynikający z samego faktu zawarcia małżeństwa i obejmuje stosunek między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka (zstępnymi, wstępnymi i rodzeństwem).
Odpowiadając więc na pytanie kiedy świadek może odmówić zeznań w przypadku powinowactwa, trzeba wskazać, że prawo do odmowy zeznań będzie tu obejmowało teścia, pasierba czy rodzeństwo małżonka. Co istotne, prawo odmowy zeznań nie przysługuje małżonkowi rodzeństwa strony.
Odmowa zeznań nie jest dopuszczalna w sprawach o prawa stanu, z wyjątkiem spraw o rozwód.
Kiedy świadek może odmówić zeznań – odpowiedzi na poszczególne pytania
Zgodnie z treścią art. 261 §2 k.p.c., świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie (a zatem nie ma prawa odmówić zeznań w całości) co do zasady w dwóch przypadkach.
Odmowa odpowiedzi na pytanie polega na uchyleniu się od odpowiedzi na konkretne pytanie. Jest to więc uprawnienie węższe niż odmowa złożenia zeznań w całości (opisana powyżej).
Świadek w ramach tego uprawnienia może odmówić odpowiedzi na jedno, kilka lub wszystkie pytania. Musi jednak przystąpić do zeznań i chociażby wysłuchać zadanych pytań (w przeciwieństwie do sytuacji, w której świadek z góry odmawia składania zeznań w całości).
Po pierwsze, świadek może odmówić odpowiedzi na zadane pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich, wymienionych w art. 261 §1 (patrz wyżej) na:
- odpowiedzialność karną,
- hańbę lub
- dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową.
Przyjmuje się, że hańba to naganna ocena ze strony społeczności/społeczeństwa, skutkująca utratą szacunku i uznania. Odmowa odpowiedzi na pytanie jest możliwa wtedy, gdy zeznania byłyby sprzeczne z najpowszechniejszym systemem norm moralnych i obyczajowych w społeczeństwie (tak m.in. komentarz do art. 261 k.p.c., red. nacz. Rylski/red. cz. III Olaś 2023, dostęp System Prawny Legalis).
Po drugie, świadek może odmówić odpowiedzi na zadane pytanie, jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej.
Należy pamiętać, że o możliwości skorzystania z prawa odmowy odpowiedzi na pytanie decyduje finalnie sąd.
Duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi.
